رسانه‌ها وضع دنیا را بدتر از آن چیزی که هست بازنمایی می‌کنند
این کرسی با حضور دکتر سید مرتضی مردیها، دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، به عنوان ارائه‌دهنده این ایده علمی، دکتر سید جمال الدین اکبرزاده جهرمی، استادیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، به عنوان منتقد داخلی، دکتر اکبر نصراللهی رئیس دانشکده ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی، به عنوان منتقد بیرونی و ابوالفضل امانیان به عنوان دبیر کرسی، به صورت مجازی برگزار شد.
شروع دنیای مدرن؛ محاکات ذهن از عین
سید مرتضی مردیها، ارائه‌ی خود را با اشاره به نحوۀ شروع دنیای مدرن، اینگونه آغاز کرد: «شروع دنیای مدرن، منظورم مدرنیته متقدم هست، هم در سویۀ دانشمندان یا حداقل کسانی که ما بیشتر به عنوان دانشمند آنها را می‌شناسیم و هم در سویۀ کسانی که بیشتر به عنوان فیلسوف آنها را می‌شناسیم، با نوعی تردید در محاکات ذهن از عین آغاز شد یا همراه بود».
دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، با اشاره به نقش «واسطه» در دریافتی که ما از رسانه‌ها داریم، گفت: «اگر ما بپذیریم که رسانه و کل چیزهایی که ما از رسانه دریافت می‌کنیم و مشخصاً اخبار رسانه، چیزی است که ما با یک واسطه آن را دریافت می‌کنیم، این واسطه می‌تواند دخالت‌هایی کند و آن چه که به ما عرضه می‌کند، آن چیزی نباشد که در واقعیت است. در مورد رسانه هم تردید ایجاد می‌شود و البته ایجاد هم شده».
مردیها با اشاره به اینکه در ابتدای اختراع رادیو و یا چاپ روزنامه، مردم به این دو رسانه اعتماد کامل داشتند ولی بعد از گذشت زمان از این اعتماد کاسته شد، در مواجهه با اینکه آیا رسانه‌ها می‌توانند واقعیت را بیان کنند یا نه، چند انتقاد مطرح کرد و گفت: «اولین و معروف‌ترین آنها، این نظام‌های بستۀ سیاسی است که به صورت سیستماتیک در کار اخبار ممیزی صورت می‌دهند و این روشن‌تر از آن است که بخواهیم درباره‌ی آن بحث کنیم. مورد دوم، این بوده که ابزارهای رسانه‌ای از صاحبان قدرت و ثروت پول می‌گیرند، امکانات می‌گیرند، حمایت می‌گیرند و متقابلاً در جهت منافع آنها مطالبی را مطرح می‌کنند».
مردیها در همین باره ادامه داد: «مورد سوم، که شاید همین مورد اول و دوم باشد در شکل تا حدی پیچیده‌تری که در بعضی نظریات متأخرتر و نمی‌دانم پساساختاری و واکاوی و از این جور بحث‌ها مطرح بود، این است که ما یک کلیتی داریم به نام نظام موجود و نظام مدرن که محصول مجموعه‌ای از روابط قدرت است و کلیۀ نهادهایی که برای این مجموعه در داخل این مجموعه کار می‌کنند، یک ظاهر دارند و یک باطن و ما نباید گول ظاهر را بخوریم؛ ظاهر قضیه این است که مثلاً علم در کار کشف حقایق است، دموکراسی در کار تصمیم‌گیری با نظر به رضایت و عقاید عامه‌ی مردم و بر همین اساس دادگاه و نمی‌دانم حقوق بشر و اینها».
او ادامه داد: «اینها تجلیاتی هستند از یک مجموعه و آن مجموعه چیزی نیست جز برایند روابط قدرت و بروز ابزارها و اشکالی که قرار است آن روابط قدرت را دوام دهد و پایدار کند؛ چیزهایی است که ظاهر درستی دارد ولی باطنش چیزی نیست جز تقوی‌کننده قدرت. بنابراین، به رسانه هم باید اینگونه نگاه کرد که چیزی است که همین روابط قدرت را بازتولید می‌کند».
عواطف انسانی بر گزارش انسان از واقعیت اثر می‌گذارد
مرتضی مردیها، دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، با اشاره بر مفهوم تقدم تئوری بر تجربه اظهار داشت: «تقدم تئوری بر تجربه می‌گوید، شما وقتی نگاه می‌کنید و مشاهده خود را گزارش می‌کنید، در مقام یک گزارشگر بی‌طرف هستید ولی بدون اینکه شاید خودتان خبر داشته باشید، آموزشی که دیده‌اید، دانشی که شما دارید یا گرایشی که شما بر فلان نظریه یا فلان دانشمند دارید، در اینکه چه چیزی می‌بینید تأثیر می‌گذارد».
مردیها در ادامه‌ی بحث با اشاره به تأثیر عواطف انسان در چیزی که برداشت می‌کند، افزود: «وقتی شما دارید از یک واقعیتی گزارش می‌دهید، بسته به اینکه نسبت به آن موضوع علاقه داشته باشید، محبتی داشته باشید یا برعکس، این می‌تواند گزارش شما را غیر واقع‌بینانه کند».
دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، با اشاره به قانون تاکمن که یکی از مورخان آمریکایی است، ادامه داد: «او می‌گوید چیزی حدود پنج تا ده برابر حوادث منفی، از طریق رسانه‌ها بیشتر انتقال پیدا می‌کند».
اخبار بد، مصرف‌کنندۀ بیشتری دارد
او در ادامه با فرض بر درست بودن قانون تاکمن، بحث را اینگونه ادامه داد: «ادعا این است که مشتریان خبر که عموم مردم هستند، اخباری را بیشتر از اخبار دیگر دوست دارند و چه بسا مقادیر قابل توجهی از آن جهت‌گیری‌هایی که در تولیدات رسانه‌ای وجود دارد، ناظر بر این تمایل مصرف‌کننده است. این تمایل چیست؟ این است که بشر یک میل ذاتی به هیجان، تنوع و چیزهایی از این قبیل دارد و خبری که ناظر بر اینها باشد، برایش جذابیت بیشتری دارد؛ از طرفی اخباری که تنوع، جذابیت، هیجان و چیزهایی از این قبیل دارند، بیشتر اخبار بدی هستند».
مردیها در همین باره افزود: «اشتیاق انسان‌ها به اینکه یک چیزی که، یک مرتبه از ناکجا دربیاید و خبری هیجان‌انگیز باشد، به صورت غیرمستقیم آنها را به اینکه طالب خبرهای بد باشند، متصل می‌کند».
مرتضی مردیها با بیان اینکه، مردم معمولاً آن چیزهایی را که دارند حق خودشان می‌دانند و به آن چیزی که ندارند بیشتر توجه می‌کنند، گفت: «خود این کافی است تا ما دوست داشته باشیم که وقتی تلویزیون یا رادیو را باز می‌کنیم، گزارش‌دهنده بگوید این بد است، آن خراب است، این نابود است و آن از دست رفته است و این ما را راضی‌تر می‌کند و اگر کسی بیاید بگوید که نه، اوضاع خوب است و فلان، بسیاری از ما نگاه منکرانه‌ای به آن می‌کنیم».
او افزود: «این حالت عمومی، مورد استفاده بسیاری از سیاست‌مداران، مبارزان سیاسی یا منتقدان سیاسی و یا حتی روشنفکران قرار می‌گیرد که به ما بگویند که فکر نکنید این یک عیب اخلاقی است، نخیر این در واقع خیلی خوب است و شما به عنوان انسان اخلاقی، انسان فعال و شهروند متعهد همواره باید انتقاد کنید».
رسانه‌ها، بنگاه اقتصادی هستند
سید مرتضی مردیها در ادامه به نتیجه‌گیری از آخرین مواردی که ذکر کرد، پرداخت و تصریح کرد: «مجموعه اینها چه نتیجه‌ای می‌دهد؟ نتیجه می‌دهد آن کسی هم که در مقام تولید خبر است از یک طرف به ذائقه‌ی عامه نگاه می‌کند و از طرف دیگر به تبلیغات سیاسی در این زمینه نگاه می‌کند و احساس می‌کند وظیفه‌اش این است که اخبار این‌چنینی را تقویت کند».
دانشیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، بخش اول سخنانش را اینگونه به پایان رساند: «در مورد این موضوع که رسانه تا چه حد از واقعیت محاکات دارد، یک بحث مهم توجه به ذائقه‌ی عامه مصرف‌کنندگان است و اینکه رسانه‌ها به دلیل اینکه یک بنگاه هستند، یک بنگاه اقتصادی هستند، در نهایت طلب مشتری و رضایت مشتری برای آنها مهم است و این عامل مهمی هست که بسیاری از رسانه‌ها را به سویی می‌کشد که دنیا را بسیار بدتر از آن چیزی که فی‌الواقع است، بازنمایی کنند».
خوب یا بد بودن خبر امری نسبی است
دکتر اکبر نصراللهی، رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی، که در مقام منتقد بیرونی در این کرسی حضور داشت، صحبت‌های خود را با انتقاد از بخش طرح مسئله مقاله دکتر مردیها آغاز کرد و گفت: «در طرح مسئله ایشان باید، مسئله خود را بگویند یا سؤال‌شان را مطرح کنند، در طرح مسئله‌ی ایشان، بدون اینکه به کلمات قبلی استناد شود، کل آورده‌ی مقالۀ خودشان را به تعبیر خودشان گفتند».
نصراللهی در ادامه با اشاره به «ارجاع درون متن» مقاله دکتر مردیها، اظهار کرد: «در صفحات مختلف من مطالبی را دیدم که ارجاع درون متنی آنها دقیق و کامل نیست، برخی مطالب نقل شده که در واقع مشخص نیست از چه کسی است و برخی موارد هم نادرست نقل شده و یا آدرس دقیقی ندارد».
رئیس دانشکده ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی، با اشاره به آن بخش از سخنان دکتر مردیها که «بر جذاب‌تر بودن اخبار بد» تأکید داشت، به نقد این نظر پرداخت و تصریح کرد: «یعنی چه که اخبار جذاب و پُر مشتری بیشتر شانس اشتمال بر اخبار بد را دارند؟ اخبار جذاب و پُر مشتری ممکن است از نظر من یک چیزی باشد و از نظر شما چیز دیگری باشد و اینها نیاز به تعریف عملیاتی دارد و در حال حاضر نسبی هستند».
در ادامه دکتر نصراللهی به انتقاد از روشی که دکتر مردیها برای مقالۀ خود ذکر کرده بود یعنی «روش تحقیقی تجربی»، پرداخت و گفت: «من فکر می‌کنم که در ادبیات روش تحقیق ما چیزی به نام روش تحقیقی تجربی نداریم».
وی در همین باره افزود: «به نظر می‌رسد که کار جناب آقای دکتر مردیها در واقع به نوعی تحلیلی توصیفی و روش‌شان احتمالاً میدانی است و روش تحلیلی تجربی ندارند».
اکبر نصراللهی در بخش دیگر سخنان خود با اشاره به مفهوم بازنمایی در مقالۀ دکتر مردیها، اضافه کرد: «باز هم تأکید می‌کنم، بستگی دارد بازنمایی را شما چه تعریف می‌کنید؛ اگر بازنمایی را دستکاری کردن تعریف کنیم که تعریف غالب هم همین هست، خود این اختلال در پیام است و اینطور نیست که ما اگر مثلاً به تبعیت از ذائقه مشتری گرایش داشته باشیم، این امر اختلال ایجاد کند».
در بخش‌هایی از این کرسی به دلیل مشکلی که به ارتباط دکتر نصراللهی مربوط بود، صدای ایشان با مشکل در پخش همراه شد.
عنوان مقاله بیش از اندازه کلی است
پس از نصراللهی، دکتر سید جمال‌الدین اکبرزاده جهرمی، استادیار دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در مقام منتقد داخلی، نکات و مطالب خود را بیان کرد.
اکبرزاده جهرمی با بیان اینکه عنوان مقاله دکتر مردیها بیش از حد کلی هست، سخنان خود را آغاز کرد و اینگونه ادامه داد: «اگر کسی عنوان مقاله شما را ببیند متوجه نمی‌شود که تِم اصلی موضوع چیست».
اکبرزاده جهرمی با اشاره به مسئلۀ «ارجاع در متن» که دکتر نصراللهی هم به آن اشاره کرده بود، گفت: «خیلی از گزاره‌ها بدیهی آمده ولی فکتی (fact) برای آنها نیامده است؛ مثلاً همین که رسانه‌ها بیشتر خبر منفی تولید می‌کنند».
وی در ادامه ضمن بیان موافقت خود با ایده‌های اصلی مقاله، تصریح کرد: «من با ایده‌های اصلی مقاله و کلیات آن موافقم و کاملاً حرف درستی است و با شرایط امروز ما هم انطباق دارد. ولی اینها نیاز دارند به اینکه با یک ادبیات غنی که در این حوزه وجود دارد پشتیبانی شوند».
ذکر روش انجام تحقیق لزومی ندارد مگر در مواردی خاص
در ادامۀ کرسی، مرتضی مردیها در پاسخ به انتقادهای مطرح شده از سوی نصراللهی و اکبرزاده جهرمی، مطالبی را بیان کرد. او در پاسخ به انتقاد کامل نبودن مقالۀ خود گفت: «دوستان مطالبی راجع به اینکه چه چیزهایی باید به این مقاله اضافه می‌شد را مطرح کردند که من گمان می‌کنم آن را به یک کتاب سیصد چهارصد صفحه‌ای تبدیل می‌کرد».
مردیها در پاسخ به انتقاد از روش‌شناسی بیان کرد: «عموم بزرگان عالم و اساتید دارند کتاب می‌نویسند و ما کتاب‌های آنها را می‌خوانیم و مطلقاً هم در مقدمۀ کتاب نمی‌نویسند که روش من این بود یا آن بود».
مردیها با اشاره به توجه دو منتقد بر متن مقاله به جای سخنان مطرح‌شده در کرسی، اظهار کرد: «من تصورم این بود که اینجا بیشتر از اینکه روی مقاله و آن چیزهایی که مقاله از منظر یک نشریه دانشگاهی برایش قابل قبول است، متمرکز شویم، به اصل سخنان متمرکز می‌شویم».
بازنمایی یک نوع انتقال دادن است
سید مرتضی مردیها سپس به انتقاد دکتر نصراللهی نسبت به مفهوم بازنمایی در سخنان خود پرداخت و آن را اینگونه پاسخ داد: «نه! از نظر من بازنمایی به معنای دستکاری نیست؛ ببینید، بازنمایی یعنی اینکه من در مقام شخصی که هستم، به شما چیزی را انتقال دهم که در جای دیگری وجود دارد».
او در این باره افزود: «چه بسا در بسیاری از موارد در خودآگاهی خودم هم این هست که دارم صادقانه این کار را انجام می‌دهم». به طور کلی مردیها مقصود خود از بازنمایی را نه دستکاری بلکه یک نوع انتقال دادن، که می‌تواند دچار اعوجاج شود، دانست و ادامه داد: «این اعوجاج هم می‌تواند گریزپذیر باشد و هم گریزناپذیر».
اهمیت توازن در دو مفهوم اثرگذاری و اثرپذیری
اکبر نصراللهی، در جمع‌بندی جلسه با اشاره به مطالب دکتر مردیها در مورد رسانه، کنشگران و مخاطب، گفت: «به نظر می‌رسد شما در مورد رسانه، کنشگران مختلف و مخاطب فقط به اثرپذیری رسانه توجه و عنایت داشتید، که من تأکیدم بر این هست که به بحث توازن اثرپذیری و اثرگذاری، هر دو توجه بفرمایید».
پس از صحبت‌های نهایی نصراللهی، ابوالفضل امانیان دبیر کرسی بار دیگر فرصت را به دکتر مردیها داد تا به نکات نصراللهی پاسخ بدهد اما مردیها با بیان اینکه جواب این سخنان را قبلاً داده‌اند، افزود: «ممکن است پاسخ من مورد قبول نباشد ولی پاسخ من همان است، انگیزه‌ای برای تکرارش ندارم و انگیزه‌ای برای عقب‌نشینی هم ندارم».
منبع: عطنا
نظر شما :