اولویت «صداقت» بر «امید» در ارتباطات بحران/ روایت «ویروس» و «وب» در دوران کرونا

به نقل از عطنا، دکتر هادی خانیکی، رئیس کرسی ارتباطات علم و فناوری یونسکو در وبینار تخصصی «مصرف‌گرایی رسانه‌ای در بحران؛ فرصت‌ها و چالش‌ها با محوریت بحران کووید-۱۹» با بیان اینکه کرونا باعث پرتاب جامعه به وضعیتی جدید شد، گفت: در مسئله اپیدمی کرونا، به طور خاص به بازسازی، ترمیم و ایجاد اشکال جدیدی از ارتباطات اجتماعی و رسانه‌ای نیاز داریم.

شکل‌گیری واژه «اینفودمی» در پاندمی کرونا

وی با بیان اینکه اپیدمی کرونا بر جنبه‌های  زیستی، اجتماعی و ارتباطی زندگی انسان‌ها اثر گذاشته است، اظهار کرد: در مواجهه جامعه جهانی با پدیده کرونا دو جنبه آن به لحاظ زیستی و بهداشتی درمانی و جنبه اطلاعات و اطلاع‌رسانی با شکل‌گیری اصطلاح «اینفودمی» مورد توجه قرار گرفته است.

وی با اشاره به شکل‌گیری اصطلاح «اینفودمی» توسط سازمان جهانی بهداشت و ورود آن به ادبیات بیماری کرونا، اظهار کرد: اینفودمی به اطلاعات پیرامون کرونا و شیوع آن اشاره دارد که با سرعتی باورنکردنی مساله ویروس را دنبال می‌کند، در این میان فعالان رسانه‌ای و کاربران رسانه‌های اجتماعی پا به پای ویروس به تبادل اخبار و اطلاعات درباره آن می‌پردازند.

درگیری جامعه در دو وضعیت بحرانی

مدیر گروه مطالعات ارتباطی دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه جامعه در این شرایط درگیر دو وضعیت بحرانی است، گفت: پیش آمدن وضعیت غیرمنتظره و تهدیدزا و الزام آور کردن واکنش زودهنگام نسبت به آن برخی از ویژگی‌های این شرایط بحرانی است.

این استاد پیشکسوت حوزه ارتباطات با تاکید بر ضرورت توجه به اپیدمی کرونا و اپیدمی اطلاعات مرتبط با آن شامل اطلاعات علمی و شبه علمی و شایعات مرتبط با کرونا، عنوان کرد: تنها راهکار در شرایط اینفودمیک توجه به الزامات و سازوکارهای ارتباطات بحران است.

ضرورت توجه به دو ویژگی نوپدیدی و عالم‌گیری ویروس کرونا در ارتباطات

وی با اشاره به دو ویژگی نوپدیدی و عالم گیری ویروس کرونا، اظهار کرد: این دو ویژگی ویروس کرونا را از اپیدمی‌های قبلی تفکیک می‌کند. در جوامع هر روز شاهد چهره ناشناخته دیگر کرونا و نحوه درگیر شدن شهروندان با این ویروس هستیم. ویروس کرونا مجهولات بسیاری را در برابر معلومات بشری قرار داده و در این میان باید ضمن توجه به نوپدید بودن آن، از تجارب جهانی موفق و ناموفق در این زمینه بهره بگیریم.

به گفته وی، ویژگی‌های نوپدیدی و عالمگیر بودن کروناویروس، عرصه اطلاع‌رسانی را در شرایطی قرار داده که عمل کردن به شیوه‌های قبلی را کافی و مطلوب نمی‌دانیم.

روایت ویروس و وب در دوران کرونا

دکتر خانیکی ادامه داد: در این شرایط ویروس و وب در کنار هم روایتی ساخته‌اند که در حوزه اجتماعی باید به یک شیوه و در حوزه درمان و پیشگیری باید به شیوه‌ای دیگر عمل کنیم.

این استاد ارتباطات با بیان اینکه کرونا علاوه بر بهداشت تن، توجه بشر را به بهداشت روان و بهداشت اجتماعی جلب کرد، گفت: کرونا با خود فرهنگ انزوا و فرهنگ قرنطینه را به همراه آورد که در این شرایط باید به فراتر از درمان و به حوزه‌های معرفتی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی توجه شود.

کرونا پدیده چند وجهی ارتباطات را می‌طلبد

وی با بیان اینکه کرونا پدیده چند وجهی ارتباطات را می‌طلبد، گفت:‌ در این شرایط نیازمند بکارگیری ارتباطات بحران و پاسخگویی به جامعه‌ای هستیم که دچار محدودیت‌هایی شده و باید با الزامات آن کنار بیاید.

دکتر خانیکی با بیان اینکه این شرایط دریافت رسانه‌ای ما را در معرض تغییر قرار می‌دهد، اظهار کرد:‌ در بحران کرونا به رسانه‌هایی روی می‌آوریم که در گذشته برای ما کشف شده نبود و این اجبار و پرتاب شدگی، مصرف رسانه‌ای و دریافت ما را در معرض تغییر قرار داده است.

وی با تاکید بر اینکه علوم ارتباطات بسیار فراگیرتر از رسانه‌هاست، گفت: در مسئله اپیدمی‌ها، بیش از هرچیز به بازسازی، ترمیم و ایجاد اشکال جدیدی از ارتباطات نیاز داریم. در این شرایط انسان از زیست اجتماعی خارج شده و مدام به قطع روابط اجتماعی تشویق می‌شود، در چنین وضعیتی فرد در موقعیتی قرار می‌گیرد که باید بداند با چه ساز و کاری می‌تواند با حال، گذشته و آینده خود ارتباط برقرار کند.

دکتر خانیکی مجبور کردن بخش بزرگی از جامعه برای ورود به حوزه وب را از مهمترین کارهای اپیدمی کرونا دانست و گفت: برجسته شدن اهمیت ارتباطات مجازی، آموزش مجازی و تجارت مجازی در دوران کرونا منجر به ورود ناگهانی بخش عظیمی از جامعه به وب شد، روندی که در گذشته تدریجی بود.

نمایان شدن جنبه‌های مثبت وب در دوران کرونا/ تغییر زیست‌بوم‌های فرهنگی جوامع با کرونا

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه اپیدمی کرونا تمام رفتارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و آموزشی و اعتقادی را تحت تاثیر قرار داد، اظهار کرد: در شرایط کرونا جنبه‌های مثبت وب نمایان شد. استفاده از فضای وب جامعه را تعاملاتی‌تر کرد و اشکال تازه‌ای از مصرف رسانه‌ای را در جامعه ایجاد کرد. همچنین افزایش لایوهای اینستاگرامی، افزایش تولیدات فرهنگی آنلاین و افزایش تغییرات در حوزه فرهنگ، سوگواری‌ها، جشن‌ها و سایر مناسک برخی دیگر از تغییرات ناشی از اپیدمی کرونا بود. به عبارت دیگر کرونا تجربه زیست بوم‌های فرهنگی را در جوامع تغییر داد.

دکتر خانیکی با بیان اینکه اپیدمی کرونا باعث برجسته شدن علومی مانند اپیدمیولوژی در علوم پزشکی و ارتباطات در علوم اجتماعی شد، ادامه داد: حوزه ارتباطات و رسانه‌ها باید خود را با این شرایط سازگار کرده و قدرت ارتباطات انسانی، همبستگی‌های جمعی و قدرت استفاده از این ظرفیت‌ها را افزایش دهند.

وی با بیان اینکه بین ضرورت اینفودمیک و ارتباطات بحران و ارتباطات سلامت پیوندهای نزدیکی شکل گرفته، عنوان کرد: این مساله ضرورتی است که مراکز علمی و پزشکی را به هم نزدیک می‌کند.

پرتاب جامعه به شرایط جدید با شیوع کرونا

دکتر خانیکی همچنین در ادامه بر ضرورت نزدیکی بیشتر علوم مختلفی همچون اقتصاد، مدیریت، فرهنگ، ارتباطات، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و فلسفه اشاره کرد و گفت: کرونا باعث شد جامعه به شرایط جدیدی پرتاب شود و در حوزه‌هایی مانند اقتصاد و آموزش خود را سریعا برای فعالیت در این شرایط آماده کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به بحث نیاز رسانه‌ها در این شرایط، عنوان کرد: در شرایط مقابله با شیوع کرونا، برای اطلاع‌رسانی و رساندن پیام نمی‌توان تنها به کنشگران رسانه‌ای دستورالعمل داد، بلکه باید به ساختارها و جامعه مخاطبان نیز توجه کرد.

وی با بیان اینکه در این شرایط باید بر سر چند اصل به توافق برسیم، گفت: جامعه ما به صورت خاص و جامعه جهانی به صورت عام با دو مساله بحرانی روبروست؛ مساله اول بحران‌های طبیعی مانند کم آبی و گرم شدن زمین و زلزله و غیره و دیگری جامعه‌ای که همواره در معرض تهدید و دائما دستخوش تغییر است، ما همیشه در مقطع حساس هستیم و لذا زیستن در بحران باید جزئی از زندگی ما باشد.

۳ الزام بزرگ جوامع در دوران بحران کرونا

وی ادامه داد: با این قیدها، جامعه ما برای مدیریت بحران ۳ الزام بزرگ دارد؛ حکمرانی خوب(مدیریت درست‌تر شرایط)، توانمندسازی جامعه مدنی(تقویت جامعه مدنی و نهادهای مدنی) و تقویت شهروند مسئول.

دکتر خانیکی با تاکید بر اینکه پیام هر چقدر جذاب باشد تنها در شرایط و موقعیت‌های خاص شنیده می‌شود، گفت: افراد جامعه پیامی را می‌شنوند و به آن عمل می‌کنند که با واقعیت زندگی آن‌ها سازگار باشد. در این رابطه مساله اعتماد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و همچنین مساله توزیع کننده پیام مطرح می‌شود، اینکه پیام از طریق چه نهادی توزیع می‌شود.

وی افزود: در این رابطه ستادهای فرماندهی باید از نهادهای مدنی، علمی و شبکه‌های اجتماعی مدد بگیرند، از جاهایی که جامعه حرفشان را بهتر می‌شنود.

افزایش میل به اخبار منفی با تضعیف اعتبار و مرجعیت رسانه‌ها

این استاد ارتباطات تاکید کرد: زمانی‌که رسانه‌های داخلی مرجعیت خود را از دست داده و یا اعتبار نهادهای رسمی ضعیف شود، میل به اخبار منفی بیشتر می‌شود، در این شرایط باید تلاش کرد گسست‌های بین نهادهای حاکمیتی و حرفه‌ای و تخصصی کم شود.

دکتر خانیکی با اشاره به پیام پروتکل‌های برخی ارگان‌های بین‌المللی در اوایل شیوع کرونا، عنوان کرد:‌ در آن زمان تاکید شد که برای ترویج سلامت عمومی صداقت بر امید ارجحیت دارد. اگر در امر اطلاع‌رسانی صداقت را مورد پرسش و چالش قرار دهیم، نمی‌توانیم مباحث مربوط به امیدواری را مطرح کنیم.

وی، رحجان صداقت بر امید، تلاش برای دسترسی به منابع رسمی، معتبر  و مسئولیت پذیر و رعایت فاصله با ساختارهای حاکمیتی و حرکت به سمت استقلال منابع را از دیگر نکات این پروتکل‌ها برای ترویج سلامت عمومی در این شرایط عنوان کرد و گفت:‌ این مسایل از مهمترین اصول فعالیت ارتباطی و رسانه‌ای در دوران شیوع کرونا است که باید مورد توجه قرار بگیرد.

اگر اعتماد باشد دستورالعمل‌ها اثربخش خواهد بود

این استاد ارتباطات با تاکید بر عنصر مبتنی بر اعتماد و اثربخشی در ارتباطات سلامت، اظهار کرد: اگر اعتماد باشد دستورالعمل‌ها اثربخش خواهد بود و رساندن جامعه به ادراک مشترک از خطر محقق می‌شود، در حالی‌که امروز چندگانگی فهم از خطر در جامعه وجود دارد.

دکتر خانیکی با بیان اینکه به حداقل رساندن بیم و نگرانی در سطح جامعه منجر به بدعملی و بی عملی می‌شود، گفت:‌ عدم قطعیت‌های مرتبط با اپیدمی باید به درک مشترک در سطح جامعه تبدیل شود. به عنوان نمونه نمی‌توان در رابطه با علایم کرونا، درمان آن، زمان اتمام اپیدمی و … با قطعیت مطلبی را عنوان کرد.

 وی با اشاره به پروتکل‌های ارتباطات بحران، گفت: در این رابطه بر ۳ عنصر تاکید شده است. اول اینکه، درباره آنچه می‌دانید و آنچه واضح نمی‌دانید صادقانه صحبت کنید. دانش اندک منجر به قطعیت در ارائه دستورالعمل شده و مرجعیت رسانه‌ای را از بین می‌برد. دو اینکه، زمانی‌که درباره ترس و ادراک صحبت می‌کنید به جامعه هم فکر کنید، ارتباط از شنیدن شروع می‌شود، دلیل عدم شنیدن و عدم حساسیت جامعه به برخی حرف‌ها و دستورالعمل‌ها همین است و سوم هم اینکه، مدیریت شایعات، اینفودمیک‌ها و اخبار جعلی مساله مهم بعدی است که برای مدیریت آن نباید تنها به تکذیبیه اکتفا کرد، بلکه باید از نهادها و افرادی که برای جامعه مرجعیت دارند، کمک گرفته شود.
دکتر خانیکی همچنین اولویت دادن به مسئله آموزش همگانی با به مشارکت گذاشتن دانش را ضرورت ارتباطات سلامت دانست و بر اهمیت صداقت و راستگویی در دورانی که شبکه‌های اجتماعی گسترش فراوان یافته‌اند، تاکید کرد.

افزایش امکان کشف دروغ با گسترش شبکه ارتباطات

وی با بیان اینکه صداقت و راستگویی مقدمه ایجاد اعتماد است، گفت: گسترش شبکه ارتباطات و شبکه‌های مجازی امکان راست نگفتن و یا کشف دروغ را افزایش داده است. هر آموزه و آمار و اقدام یا عدم اقدامی که به درستی گفته نشود، به زودی مورد توجه مخاطبان قرار گرفته و اعتبار رسانه‌ را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

به گفته وی، درستی آزمایی برای ارتباطات دوران کرونا و پساکرونا اهمیت بالایی دارد و در این میان باید کل نهادهای دیگر مانند انجمن‌های علمی، نهادهای مدنی و شبکه‌های اجتماعی در کنار نهادهای رسمی و حاکمیتی به کار گرفته شوند.

دکتر خانیکی با اشاره به پرتاب شدگی جوامع به شرایط جدید به دلیل پدیده شیوع کرونا، گفت: هر پرتاب شدنی هم تهدید دارد و هم فرصت، به عنوان نمونه دولت الکترونیک به دلیل اجبار و مقتضای شرایط کرونا شکل گرفت و در ۳سه حوزه اقتصاد، مدیریت و روایی در جامعه ظرفیت‌های تازه ایجاد شد.

این استاد پیشکسوت حوزه ارتباطات در پایان با بیان اینکه در شرایط بحران کرونا به عملکرد رسانه‌ها نمره قبولی می‌دهم، با اشاره به تغییرات ایجاد شده در رسانه‌ها به دنبال شیوع کرونا، گفت:‌ اجبارهایی در رسانه‌ها رخ داد، رسانه‌های نوشتاری در حوزه انتشار محدود و مجبور شدند خود را با شرایط جدید وفق دهند. امروز با نوع جدیدی از روزنامه‌نگاری مواجه هستیم و حتی صدا و سیما مجبور شد برخی از سیاست‌های گذشته خود را تغییر دهد.

 منبع: عطنا